Фейк ақпараттың 5 ерекшелігі. Жалған хабардан қалай сақтанамыз?

Көбісі "фейк ақпарат" деген сөзді жиі естіген шығар. Бұл "белгілі бір нәтижеге жету үшін арнайы таратылатын жалған, бірақ өте сенімді ақпарат". Әртүрлі тақырыптарда фейктерді тарату үшін үлкен ақша жұмсалады, Бұл тіпті әлемдік деңгейді әдейі жасалуы да мүмкін Адамдар жиі түсінбейді: Адамдарға жалған ақпарат тарату не үшін керек? Фейк қалай жұмыс істейді? Психологияңызды фейктен қалай қорғауға болады? Бүгін Qamshy.kz ақпарат агенттігі осы сұрақтарға жауап іздейтін болады.

Фейк ақпарат таратудың тарихы

Фейк ақпарат құбылысының өзі 2010-шы жылдарға дейін қол жеткізілген смартфондардағы бейне мазмұнын өңдеу мен тасымалдаудың қарапайымдылығынан туындады. Сонымен қатар, интернетте және мессенджерлерде цензураның, ішкі фильтрдің болмауы да өз әсерін тигізбей қоймады. Фейк ақпараттар мәтін, фото немесе видео күйінде тарайтын болса адам бойында сол ақпаратқа деген сенім ұялатады. Ал радиодан басылған сөз немесе аудио мәтін адамдарға қатты әсерін тигізбейді.  Өйткені олар оқиғаның толық визуализациясын жасамайды. Теледидарда балалар оны көре алатындығын ескере отырып, өте қатал сюжеттер қабылданбайды. Яғни, «Жүз рет естігенше, бір рет көр» деген сөз бекер айтылмаса керек. Сол себепті фейк ақпараттың тез таралуына адамдардың қабылдауы мен ойлау жүйесі, психологиялық жағдайы да әсер етпей қоймайтыны анық.

Фейк ақпараттың ерекшелігі неде?

Фейк ақпарат өтірік хабардан, жала жабудан немесе жай тексерілмеген және дұрыс емес ақпараттан бес маңызды диагностикалық белгілермен ерекшеленеді:

Фейк ақпарат – қандай да бір факт немесе оқиға туралы ақпарат емес. Мұндай ақпараттар адамға эмоциялық тұрғыдан қатты әсер етеді. Яғни, фейк ақпараттардың көбі эмоциялы мәтіннен құралады. Мақсаты – ақпарат арқылы адамдардың назарын аудару, олардың бей-жай қалмай, таратуына ықпал ету.

Фейктің жай ақпараттан айырмашылығы, адамның логикасы мен оның қоршаған әлемді талдауы деңгейінде жұмыс істемейді. Жаңа айтып өткеніміздей, фейк ақпар – эмоционалды реакцияны тудыратын хабарлама. Сондықтан ми ақпаратты талдау мен синтездің логикалық операцияларына, оның жеке объективті пікірін қалыптастыруға дейін жетпей қалады. Фейктің міндеті – адамның эмоционалды сферасын шайқау, оны не болып жатқанын саналы түрде түсіну функцияларын өшіру арқылы таң қалдыру. Ми бастапқы әсерде тұрып қалады, оған ілінеді, дөңгелектегі тиін сияқты айналады, әрі қарай жүре алмай қалады.

Фейк ақпаратты оқыған адамда бір нәрсеге деген не жек көрініш сезім, не қатты жақсы көру сезімі пайда болады. Яғни бір дүниеден қатты алшақтатқаны секілді, екіншісіне жақындата түседі. Мен айтқандай, "психологиялық рефлекс" тудырады. Бұл әсер адамның фейкке деген сенімін арттырады, өйткені ол қандай да бір нақты көзқарасты таңдамайды. Жай ғана пікір қалыптастырады.

Шын мәнінде, шок тудыратын нәрседен бас тарта отырып, жалған модельдер адамды бір уақытта, ұқыпты және байқамай басқа жаққа итеріп, қажетті ойларға жетелейді. Бұл жалған манипуляцияның мәні:

Өйткені адамның ойлауы әрқашан негізге ие болуға тырысады. Кейбір негізгі дүниетанымдық ұстаным, бір нәрседен алшақтап, фейк әдеттегідей көрерменді екінші жағын қабылдауға шақырады. Адам фейк ақпараттың мән-мағынасын түсінбесе де қабылдап, шындық екеніне сенімді болады.

Фейк – бөлісудің, оны мүмкіндігінше көп адамға таратудың ең үлкен қажеттілігін тудыратын ақпарат. Сонымен қатар, өзіндік авторлық түзетусіз және өңдеусіз бастапқы бастапқы түрінде таратыңыз. Бұл фейкке эмоциялардың бастапқы шоғырлануын жоғалтпай, әлсіремей, өз әлеуетін ұзақ уақыт сақтауға мүмкіндік береді, бұл фейктің бұрыннан сипатталған әсерін – жеке рационалды талдаусыз ақпаратты қабылдау мен беруді қамтамасыз етеді.

Түсінікті болу үшін мысал келтіріп берелік. Сіз көшеде тыныш жүресіз, кенеттен қанды адам қақпадан шығып, бетіңізге қатты айқайлайды: "Аюлар!!! Олар хайуанаттар бағынан қашып, бізді тірідей жейді!!! Үшеуі жеп қойды!!! Жүгір!!! Барлығына ескерту!!!". Оқиғаның әсері мен күрделілігінен (қан, айқай, әрекет) сіз шокқа түсесіз. Сіздің миыңызда ақпаратты өңдеуге уақыт жоқ, бірақ оның маңыздылығына байланысты ол қазірдің өзінде әрекет етуде. Міне, сіз жараланған адамға көмектесіп, полицияға қоңырау шалудың орнына, басыңызды ала қашып, көшеде асығып, "Аюлар!!! Қашыңдар!!!", деп айғай салып фейк ақпарат тарата бастайсыз. Содан кейін ғана сіз қалада хайуанаттар бағы жоқ екенін түсінесіз…

Бұл схеманың өзі дәл жұмыс істейді, өйткені қорқыныш пен қорқыныштан туындаған күшті эмоциялар адамды ойлануға мүмкіндік бермей, бірден ақпаратты таратуға мәжбүрлейді. Кәсіби фейкодельдер біздің психикамыздың осы биологиялық анықталған ерекшелігін пайдаланады, адамды алғашқы дүрбелең эмоцияларының тұңғиығына батырады. Және осы арқылы фейктің таралуына серіктес етіп, сіздің қатысуыңызбен аталған ақпаратты нығайтады.

Фейк есептелген эмоциялардың қарабайырлығына, бірақ олардың өмір сүру үшін өмірлік маңыздылығына байланысты болып келеді. Фейк ақпарат ақ және қара секілді екі тарапты көрсете алады. «Ұр, соқ, айғайла» секілді етістіктер де қолданылады.

Шок мазмұнына ұшырап, оған беріліп, механикалық түрде бастай отырып, оны ойланбастан таратып, әрі қарай алға жылжыта отырып, адам инстинктивті түрде айналасындағы адамдар да фейктің сүйкімділігіне ұшырайды деп сенеді; оларда осындай реакция болады, нәтижесінде берілген факт оқиға бойынша біртұтас жалпы ұстаным қалыптасады. Сонымен қатар, реакция бір жақты, контрастында қара және ақ. Жалған модель адамды бағдарламалайтын бағытқа ие: қорқыныш, жиіркеніш, ашуланшақтық, кінә және т. б.

Өзіне беймәлім жалған модель жоспарлы реакцияны қалыптастырған адамда "шынтақ сезімін" сезінуге, осы ақпаратты беретіндерде ұқсас реакцияны көруге деген қатты ұмтылыс пайда болады.

Фейк ақпарат қашан жойылады?

Фейк ақпарат сіз ешқандай мән бермей, назар аударуды тоқтатқан кезде ғана жойылады. Сол себепті ақпараттарды жете тексеріп алуды ұмытпағайсыз. Ал тексерілмеген ақпаратты тарату қазір сауатсыздықтың көрінісі болып табылады.